In een redactioneel artikel geeft de redactie een toelichting op het tijdschriftnummer in kwestie.

Wie kijkt naar de opmars van technologie, ziet dat onze samenleving onder invloed daarvan drastisch is veranderd. De vraag die daarmee naar voren treedt, is of de uitgangspunten die ten grondslag liggen aan de huidige wet- en regelgeving voor de bescherming van persoonsgegevens wel voldoende hebben kunnen meebewegen in deze verandering. Vanuit deze vraag schetst deze bijdrage de belangrijkste technologische en maatschappelijke tendensen die de privacy raken, om daarnaast bij ieder van deze tendensen kort aan te geven wat de implicaties voor de Wet bescherming persoonsgegevens zijn. De conclusie is dat een aantal ontwikkelingen zich moeizaam verhoudt tot het huidige wettelijk regime.

In 2008 is empirisch onderzoek uitgevoerd naar de werking van de Wet bescherming persoonsgegevens die op 1 september 2001 in werking trad. Het onderzoek naar de effecten van de wet volgt op een eerdere juridische analyse van de knelpunten (hierna: het knelpuntenonderzoek), waartoe de wet aanleiding geeft en die zich overwegend baseerde op de literatuur over de wet. Bij de uitvoering van het empirisch onderzoek zijn verschillende methoden van gegevensverzameling gehanteerd: schriftelijke en telefonische enquêtes, interviews, casestudies en expertmeetings. Het beeld dat het onderzoek verschaft van de toepassing van de wet, stemt niet erg tevreden. De wet leeft niet erg in de rechtspraktijk, rechtssubjecten achten de wet moeilijk hanteerbaar, en een privacygemeenschap en -cultuur van geïnteresseerde beroepsbeoefenaars en betrokkenen komt maar moeizaam van de grond. In deze beschouwing ga ik nader in op de achtergronden van die vaststelling en probeer ik die conclusie te duiden.

Aanleiding voor het schrijven van de bijdrage is de ervaring dat het begrippenapparaat van de Wet bescherming persoonsgegevens (WBP) beperkingen heeft. Het begrippenapparaat heeft betekenis voor de WBP zelf, en voor van de WBP afwijkende en de WBP aanvullende wetgeving.De toegenomen mogelijkheden voor grootschalige gegevensverzameling en de wetgeving die nodig is om de daaruit voortvloeiende gevolgen voor het recht op bescherming van persoonsgegevens te regelen, bevestigen de hiervoor bedoelde beperkingen.Aan de hand van twee thans bij het parlement aanhangige wetsvoorstellen (elektronisch patiëntendossier en implementatie van een verdrag tussen de Europese Unie en de Verenigde Staten over de overdracht van passagiersgegevens) wordt geïllustreerd hoe de wetgever met de ondervonden beperkingen van het begrip ‘toestemming’ uit de WBP omgaat.

Wetsvoorstellen kunnen zowel door de regering als door de Tweede Kamer worden ingediend. In het laatste geval wordt gesproken van een initiatiefwetsvoorstel. Hoewel de meeste initiatiefwetsvoorstellen beogen normale wetgeving tot stand te brengen of te wijzigen, worden ook met enige regelmaat initiatiefwetsvoorstellen in procedure gebracht die ertoe strekken de Grondwet te wijzigen. De procedure van initiatiefwetgeving verschilt in een aantal opzichten van de reguliere wetgevingsprocedure. Bij grondwetsherziening verschillen de procedures nog in enkele andere opzichten van elkaar. Het gaat daarbij om verschillen in de fase van de bekrachtiging en in de fase van de tweede lezing van wetsvoorstellen tot grondwetsherziening. De bijdrage gaat in op deze verschillen.

Het plan van president Obama om rechtenprofessor Cass Sunstein te benoemen tot directeur van het Office of Information and Regulatory Affairs (OIRA), de dienst die namens de president de kwaliteit van gedelegeerde regelgeving controleert, heeft in Washington nogal wat beroering gewekt. Zijn academische publicaties werden meteen door allerlei belangengroeperingen onder de loep genomen, om te bekijken wat zijn positie is ten aanzien van de functie van regelgeving en in het bijzonder het gebruik van kosten-batenanalyse bij het toetsen ervan. Deze bijdrage stelt dat Sunsteins meest recente boek Nudge, waarvan het een korte recensie biedt, alle aanleiding geeft om te geloven dat Sunstein een innovatieve, op ‘law and behavioral economics’ geïnspireerde, wind door OIRA zal doen waaien.

In het gebruik van de termen ‘Rijk’, ‘rijksoverheid’, ‘centrale overheid’ en – in mindere mate – ‘Staat’ in wetgeving kan wel wat meer consistentie worden betracht. Op dit moment is sprake van een situatie die in de Aanwijzingen voor de regelgeving juist als onwenselijk wordt gezien: dat hetzelfde begrip met verschillende termen wordt aangeduid en dat dezelfde term voor verschillende begrippen wordt gebruikt.

De ontwikkelingen die de burger transparant maken en diens privacy beperken, zijn niet alleen te wijten aan de opkomst van nieuwe technologie en een versterkt beheersingsstreven bij de overheid dat zich onder invloed van de terroristische dreiging manifesteert. Transparantie berust op een algemene mentaliteit die gericht is op beheersbaarheid van risico’s. De Franse filosoof Foucault analyseerde dertig jaar geleden al de historische ontwikkelingen die de opkomst van een beheersbaarheidsmentaliteit onafwendbaar maakten. Zijn analyse van macht en kennis is nog steeds verhelderend, net als zijn vergelijking van de oude regeerkunst die van het recht gebruikmaakte, en de nieuwe regeerkunst die naar voren komt in disciplinerende kennispraktijken.