Rechterlijke constitutionele toetsing aan institutionele bepalingen wordt soms voorzichtig voorgesteld als middel om de democratische rechtsstaat verder te versterken en de positie van overheid en burger nader te verduidelijken. In deze bijdrage wordt, als gedachte-experiment, nagegaan met welk type vragen en keuzes een rechter geconfronteerd zou worden als hij tot een dergelijke toetsing zou overgaan. Aan de hand van hoofdstuk 7 van de Grondwet, de bepalingen over provincies en gemeenten, wordt onderzocht in hoeverre de daarin opgenomen bepalingen zich voor interpretatie en toepassing door de rechter lenen. Dat blijkt maar zeer beperkt het geval te zijn. De grondwettelijke normen blijken veelal onderling nauw verweven, en soms ook tegenstrijdig. Daarnaast rijzen ingewikkelde vragen omtrent de verhouding tot onder andere organieke wetgeving, en de uitleg daarvan. Als laatste kan de vraag worden gesteld door wie dergelijke abstracte normen eigenlijk zouden kunnen worden ingeroepen en wat dat voor de aard van de toetsing betekent.

Sociale grondrechten hebben in Nederland moeite om tot bloei te komen, zowel in de rechtspraktijk als in de rechtsleer. Dit geldt eveneens voor het grondrecht van de bestaanszekerheid zoals vervat in artikel 20 van de Grondwet (Gw), dat kan worden beschouwd als het kernartikel van de presterende overheid in de verzorgingsstaat. Artikel 20 Gw vormt momenteel geen ijkpunt voor een inhoudelijke dialoog tussen de staatsmachten. Aanvaarding van constitutioneel toetsingsrecht kan een bijdrage leveren aan de doorbreking van dit ‘disconnect’. Want zolang de rechter niet gedwongen wordt tot inhoudelijke oordeelsvorming, blijft de betekenis van het grondrecht van de bestaanszekerheid in de sterren geschreven, zodat er vervolgens evenmin voor de wetgever een prikkel bestaat om zich op dit grondrecht te oriënteren. Zo bezien wordt met het kabinetsstandpunt dat sociale grondrechten zich niet lenen voor constitutionele toetsing een historische kans gemist om artikel 20 Gw uit zijn slaapstand te halen.

Constitutionele toetsing ex ante en ex post zijn nauw met elkaar verbonden. In deze bijdrage neemt de auteur de vraag ter hand of, en zo ja, wat nodig is om de constitutionele toetsing in het wetgevingsproces te versterken. Hij concludeert dat er al een fors aantal (constitutionele) toetsinstrumenten en -momenten van ontwerpwetgeving bestaat, en dat de belangrijkste winst zal zitten in een breedgedragen attitude en aanvaarding dat constitutionele toetsing een ambacht is dat tijd en aandacht vergt, waarvoor capaciteit en prioriteit aanwezig moeten zijn bij de relevante organisaties. Daarvoor is onderhoud en/of (door)ontwikkeling van een constitutionele cultuur een vereiste.

Het ‘ter hand nemen’ van constitutionele, rechterlijke toetsing door de regering roept de vraag op wat dit betekent voor de constitutionele beoordeling van wetsvoorstellen door de Afdeling advisering van de Raad van State. Aan de hand van voorbeelden schetsen de auteurs hoe de constitutionele advisering door de (Afdeling advisering van de) Raad van State zich in de loop der jaren heeft ontwikkeld en wat de functie ervan is. De auteurs betogen dat de constitutionele beoordeling van wetgeving ex ante en constitutionele, rechterlijke toetsing elkaar kunnen versterken.

De Eerste Kamer wordt gezien als het juridisch geweten binnen ons parlementair stelsel. Maar hoe staat het er nu echt voor met de vervulling van de juridische functie van de Senaat? In zijn bijdrage beantwoordt de auteur – senator en bestuursrechtadvocaat – Hugo Doornhof deze vraag aan de hand van enkele (wetgevings)dossiers. Hij komt tot de conclusie dat niet steeds duidelijk is of in de Eerste Kamer wel voldoende bewustzijn en kennis van het recht voorhanden zijn. Hoe dan ook zijn politieke overwegingen wellicht wel nooit volledig te scheiden van (juridische) kwaliteitsoordelen. Maar soms staat gewoon vast dat politieke opportuniteit zwaarder weegt dan wetenschappelijke rationaliteit. Doornhof brengt verschillende mogelijkheden naar voren om ervoor te zorgen dat de rechtmatigheidstoets door de Eerste Kamer kwalitatief en effectief beter gebeurt, ook via veranderingen in het huidig Grondwettelijk stelsel. De uiteindelijk enigszins gebrekkige vervulling van de juridische functie zou in elk geval reden kunnen zijn om te kiezen voor constitutionele toetsing door de rechter, zij het in elk geval niet door het instellen van een constitutioneel hof. Want het is hoe dan ook beter de politiek ietwat meer te juridiseren dan de rechtspraak (verder) te politiseren.

In algemeenbelangacties treedt de rechter soms op als wetgever-plaatsvervanger. Dat roept legitimiteitsvragen op. Mag hij dat wel en kan hij het wel? Rechtsvergelijkend onderzoek toont dat rechters verschillend aankijken tegen wie een ‘public interest’-zaak mag brengen en hoe de representativiteit van bijvoorbeeld belangenorganisaties die opkomen voor publieke belangen beoordeeld dient te worden. Bovendien bestaan er internationaal uiteenlopende visies over de uitspraakbevoegdheden waarover rechters kunnen beschikken. Waar in Nederland tamelijk krampachtig lijkt te worden omgesprongen met rechterlijke bevelen die opdrachten bevatten voor de wetgever, bestaan elders wetgevingsbevelen die juist een constitutionele dialoog beogen te bewerkstelligen tussen rechter, bestuur en wetgever.

Onder omstandigheden moet de Raad van State gevraagd worden om zich nogmaals over een wetsvoorstel of ontwerp voor een algemene maatregel van bestuur te buigen. In deze aflevering van ‘Legisprudentie’ wordt de advisering over deze plicht tot herhaald adviseren onder de loep genomen.

In deze bijdrage wordt aandacht besteed aan constitutionele toetsing door het Armeense Constitutioneel Hof. Hoe is constitutionele toetsing in het Armeense staatsrecht vormgegeven? Aan welke bepalingen wordt er getoetst en wanneer? Wie legt de vragen voor aan het Constitutioneel Hof in Yerevan en wat zijn de rechtsgevolgen van zijn oordeel? Indachtig de hoofdlijnenbrief constitutionele toetsing van 1 juli 2022 worden enkele verschillen en overeenkomsten tussen het voorstel van het kabinet-Rutte IV en de Armeense constitutionele toetsingspraktijken bezien.

Sinds 13 juni 2023 werkt de Eerste Kamer met een nieuw Reglement van Orde (RvO EK). In deze bijdrage wordt ingegaan op de (bescheiden) gevolgen van het nieuwe RvO EK voor het nationale wetgevingsproces. Ook worden enkele andere onderwerpen besproken die aan de orde kwamen bij het totstandkomingsproces van het nieuwe RvO EK. Daarbij wordt onder andere ingegaan op de besprekingen in de Tijdelijke commissie actualisering Reglement van Orde (CARO), die het ontwerp voor het nieuwe RvO heeft voorbereid.