In dit artikel komt de stand van toezicht en handhaving in het sociaal domein aan de orde. Vanaf januari 2015 zijn belangrijke taken rond maatschappelijke ondersteuning, jeugdzorg, passend onderwijs en werk en inkomen overgeheveld naar de gemeenten. De gedachte was dat na een korte transitieperiode, via de transformatie van de manier van werken maatwerk zou worden geleverd. Gemeenten, als bestuurslaag die dicht bij de inwoners staat, zouden bij uitstek in staat zijn zo’n individuele aanpak te ontwikkelen. De veronderstelling was dat daarbij een kostenbesparing mogelijk zou zijn. Die besparing is in de vorm van een korting op de overgehevelde budgetten bij de decentralisatie toegepast. Inmiddels blijkt dat gemeenten aanzienlijke bedragen toeleggen op de gedecentraliseerde taken. Veel aandacht gaat de afgelopen jaren uit naar de overdracht van de taken op grond van de Wet maatschappelijke ondersteuning 2015 en de Jeugdwet en naar de financiële problemen waarin gemeenten terecht zijn gekomen. Ook is er veel aandacht voor de vraag hoe de taakuitvoering gestalte heeft gekregen. Wat is er terechtgekomen van het beoogde maatwerk? Lukt het om de zelfredzaamheid van inwoners te vergroten? Hoe staat het met de uitstroom van uitkering naar werk? Minder aandacht is er tot nu toe voor het toezicht op de taakuitvoering. In dit artikel komt de vraag aan de orde waar dat toezicht is belegd, hoe dat wordt uitgevoerd en wat de resultaten daarvan zijn. Ook komen verbetervoorstellen aan de orde.

In dit artikel bespreken wij de totstandkoming en ontwikkeling van de reikwijdte van de inlichtingenplicht van de eerste bijstandswet tot heden. Naast de beschrijving van het onderzoek naar de bedoeling en de rol van de wetgever en de rol van de rechter bij de ontwikkeling van de inlichtingenplicht wordt ook kort stilgestaan bij de rol van het bestuur en in het bijzonder van toezichthouders en handhavers bij deze ontwikkeling. Aan het slot van deze bijdrage verwijzen wij nog beknopt naar de recente gebeurtenissen omtrent de toeslagenaffaire en de mogelijke gevolgen daarvan voor de reikwijdte van de inlichtingenplicht.

Het toezicht in het sociaal domein is verdeeld over meerdere toezichthouders, die allemaal op een andere manier georganiseerd zijn (op lokaal, regionaal of rijksniveau). Goed toezicht houden, waarbij de zorg- en ondersteuningsbehoefte van de inwoner centraal staat, vraagt van deze toezichthouders dat ze samenwerken. In dit artikel worden twee voorbeelden gegeven van de wijze waarop die samenwerking tot stand kan komen. Met daarbij een overzicht wat de samenwerking oplevert en welke inspanning het kost om het voor elkaar te krijgen. Het artikel eindigt met enkele wensen en hartenkreten van de auteurs.

Niet alleen de uitvoering in het sociaal domein is complex. Ook het toezicht is dat. Daarom zijn gemeenten en rijksinspecties een aantal jaar geleden samen het traject ‘Naar nieuwe vormen van integraal toezicht’ gestart binnen het Programma Sociaal Domein.
In deze bijdrage houden de auteurs een pleidooi om de organisatie van het ‘stelsel van toezicht’ nog eens goed met elkaar onder de loep te nemen en het gesprek met elkaar aan te gaan of dit nog past bij het huidige sociaal domein.

De goudmijn die handhaving kan zijn, is binnen het sociaal domein nog redelijk onontgonnen. Het is opvallend hoe goed handhavers hun vak verstaan, maar het vakgebied als geheel heeft nog wel groeipotentie. Het accent ligt meestal op het terughalen van onterecht verstrekte uitkeringen of voorzieningen. Maar daar is niet de grote winst te halen. Wat kunnen handhavers binnen het sociaal domein van elkaar leren en hoe kan handhaving zich verder ontwikkelen tot een echte goudmijn? Goudmijn? Jazeker, en niet alleen in financiële zin. Er is meer te winnen met handhaving, onder meer een schat aan informatie die de organisatie naar een hoger niveau kan tillen.

Het persoonsgebonden budget (pgb) is een middel om tot maatwerk in het individuele geval te komen maar ook gevoelig voor ongewenst gebruik. De gemeentelijke vrees voor ‘oneigenlijk gebruik’ kan er ook toe leiden dat de gemeente op haar beurt oneigenlijk gebruik maakt van de mogelijkheden van de controle vooraf. Bijvoorbeeld door te verbieden dat het budget op een bepaalde manier wordt besteed. Kan dat en is het wenselijk? Zijn er ook nog andere manieren om ongewenst gebruik te beperken? Belangrijk is dat beide partijen met open vizier met elkaar moeten spreken. Dat geldt voor de cliënt maar ook voor de gemeente.

Voor deze aflevering van de interviewreeks spraken Tessa Coffeng en Arnt Mein op 25 januari jl. met Marian Kaljouw (voorzitter van de raad van bestuur) en Karina Raaijmakers (directeur Toezicht en Handhaving) van de Nederlandse Zorgautoriteit (NZa). Naar aanleiding van de estafettevraag van Else Bos van De Nederlandsche Bank (DNB), die we interviewden voor nummer 2021-1 van Tijdschrift voor Toezicht, spraken zij met Marian en Karina over de uitwerking en gevolgen van de coronacrisis voor het toezicht van de NZa.

In de nieuwe serie ‘in gesprek met een pas gepromoveerde onderzoeker’ geven wij aandacht aan promotieonderzoeken die voor toezichthouders relevant zijn. Hiervoor interviewen wij als redactie van het Tijdschrift voor Toezicht (recent) gepromoveerde onderzoekers over hun onderzoek en de betekenis ervan voor het toezicht.
Voor het eerste interview spraken Arnt Mein en Anna Merz, redacteuren van het Tijdschrift voor Toezicht, met Paulien de Winter over haar proefschrift ‘Tussen de regels. Een rechtssociologische studie naar handhaving in de sociale zekerheid’. Paulien is in 2019 gepromoveerd aan de Rijksuniversiteit Groningen.

Rechtbank Midden-Nederland heeft in de uitspraak van 14 oktober 2019 het beroep tegen een terugvordering van bijstand wegens het niet-naleven van de inlichtingenplicht ongegrond verklaard. Belanghebbende heeft circa drie jaar wekelijks boodschappen ontvangen van haar moeder. Omdat zij dit niet heeft gemeld aan het college van burgemeester en wethouders van de gemeente Wijdemeren, vordert het college de totaalwaarde van de ontvangen boodschappen terug ter hoogte van circa € 7.000. Deze uitspraak geeft aanleiding om in te gaan op de terugvorderingsplicht in de Participatiewet. Had de regering destijds de verstrekkende gevolgen van terugvordering in gevallen zoals de onderhavige zaak voor ogen?