De schurk en de braverik
De ‘schurk’ spelen is voor een acteur uitnodigender dan de rol van ‘braverik’, weet ik vanuit mijn achtergrond als theatermaker.
De schurk en de braverik, ziet u ze voor u?
Mij zou het niet verbazen wanneer u bij de schurk een ongeschoren kin voor ogen hebt, donker haar, een man.
En de braverik? Beetje een doetje, nietwaar? Een vrouw wellicht, of een mietje.
Wat we automatisch zien, zijn stereotypen. Pas in tweede instantie, met wat doordenken, vormen we ons bewust alternatieve beelden van de schurk en de braverik.
De schurk spelen, dat is spannend. Daarvoor moet je de moreel verwerpelijke kanten in jezelf naar boven halen die je in het echte leven liever verborgen houdt.
De braverik, saai. Als kind wilde ik al niet in de hemel komen, de hele dag zonder onvertogen woord stilzitten op een gouden stoeltje…
‘Lekkere wijven man! Hee Tarik! Moet je kijken naar de foto’s van onze nieuwe stagiaires. Of mogen jullie daar van Allah niet naar kijken?’1x www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/theatervoorstelling-moet-harde-kanten-politiewerk-bespreekbaar-maken~b60b19e6/.
Ook de journalist weet dat je mensen aan het lezen krijgt met smeuïge citaten van foute types. In dit geval zijn het de woorden van een acteur in theatervoorstelling Rauw, die de witte hetero politieagent Barry speelt in een situatie binnen een politiebureau. Rauw reflecteert volgens de politie de dagelijkse politiepraktijk en is bedoeld als inspiratiebron om in de politieorganisatie dingen bespreekbaar te maken. Waaronder dus kwesties als discriminatie, racisme, (seksuele) intimidatie en ander grensoverschrijdend gedrag.
De politie heeft integriteit hoog in het vaandel staan. De Beroepscode voor de Politie meldt: ‘Ik onthoud mij van elke vorm van pesten, intimidatie, seksueel getinte opmerkingen en discriminatie of gedragingen tegen een persoon, die door de ander of toehoorders kunnen worden ervaren als ongewenst en kwetsend.’2x www.politie.nl/binaries/content/assets/politie/nieuws/2018/themabladen-beroepscode-voor-politie.nl.pdf.
Maar het komt in de politieorganisatie wel voor! Daarom zat het in deze theatervoorstelling. Mond-tot-mondreclame deed zijn werk: eindelijk gaat het echt over waar wij tegen aanlopen. Meer dan tienduizend politiemedewerkers gingen kijken.
Heeft het bijgedragen aan cultuurverandering?
‘Er gebeurt niets tegen homohaat, moslimfobie en intimidatie van vrouwen’ schreef voormalig politieadviseur Carel Boers juli 2019 in een open brief.3x www.nrc.nl/nieuws/2019/07/12/moslimfobie-intimidatie-bij-politie-en-de-top-kijkt-weg-a3967022. Het leidde tot een stroom aan mediaberichten en opiniestukken, waarbij ook verbanden werden gelegd met etnisch profileren en gebrek aan diversiteit bij de politie. Ook intern bij de politie was het wekenlang het gesprek van de dag.
Als wetenschapper heb ik tien jaar geleden onderzoek gedaan naar het integriteitsbeleid van de toen nog 26 politiekorpsen.4x M.H.M. van Tankeren, Het integriteitsbeleid van de Nederlandse politie: wat er is en wat ertoe doet, Amsterdam: Reed Business 2010. Het integriteitsbeleid van de Nationale Politie is mede op basis daarvan vormgegeven. Is dit integriteitsbeleid wel effectief?
In mijn huidige functie als operational auditor en onderzoeker bij de politie houd ik mij bezig met evaluatieonderzoeken. Het prikkelt dan ook om hierop antwoord te geven. Mijn drijfveer is hetzelfde als die ik had als theatermaker: uitzoeken wat hier gebeurt. Doel is hetzelfde: verhelderen. Het gereedschap waarmee ik werk, is anders. Beelden versus wetenschappelijk onderzoek. Intuïtie, zien, voelen versus analyseren, beschrijven, verklaren. Dat zijn twee verschillende manieren van denken die in de psychologie worden aangeduid als Systeem 1 (automatisch, snel) en Systeem 2 (rationeel, langzaam, bewust).5x Voor uitleg over de werking van die twee denksystemen, zie D. Kahneman, Ons feilbare denken: Thinking, fast and slow, Amsterdam: Business Contact 2011, p. 25-113.
Ieder mens heeft de sterke neiging in Systeem 1 te denken. Systeem 1 is prettig. 2 + 2 = …? De hoofdstad van Frankrijk is …? Die antwoorden geven we met Systeem 1. Ook stereotiepe associaties werken via Systeem 1. Die vent met die hoody, weer zo’n kut…?
Systeem 1 is heel belangrijk. Het selecteert en filtert de onophoudelijke stroom informatie die op ons afkomt en is noodzakelijk om te kunnen functioneren in een complexe omgeving.
Voor Systeem 2 moet meer moeite worden gedaan. Het vereist bewuste aandacht. 408 = 17 x …?
Maar oefening baart kunst. We hebben ook leren lezen, dat is van een moeizaam proces (Systeem 2) een automatisme geworden (Systeem 1).
‘Haha, jullie hebben je ogen toch ook niet in je kaftan zitten, of wel?’
Tarik voelt zich er ongemakkelijk bij.
Barry weet dat hij fout zit. ‘Geintje jongen. Je weet wie het zegt, hè? Je moet hier wel tegen geintjes kunnen, anders hou je het niet vol.’
Het gaat automatisch. Hij heeft onmiddellijk een exitstrategie bij de hand. En in één moeite door bakent hij af wie erbij hoort en wie niet. Inclusie en exclusie.
Mag een grap dan niet meer? ‘Het gaat niet om één grap’, zegt de maker van Pisnicht: The Movie, ‘maar waar die grappen voor staan, om de optelsom en de cultuur.’6x www.nrc.nl/nieuws/2019/08/01/pisnicht-of-homootje-dat-maakt-veel-stuk-a3968764.
Discriminatie, racisme, homohaat, seksisme zijn bij lange na geen eenvoudige kwesties. Het zit diep in onze cultuur. In het NOS-journaal lopen presentatrices op stilettopumps, en de camera strijkt steevast een keer langs hun kont.
Rauw toont een situatie. Het is de bedoeling van de initiatiefnemers om daarna in teamverband over het getoonde in gesprek te gaan.
Verreweg de meeste agenten zijn gevoelig voor de vraag of hun optreden in moreel opzicht deugt. In een veilige omgeving zijn politiemedewerkers bereid en in staat hun gedragskeuzes uit te leggen en daarover in gesprek te gaan.7x G. van den Brink e.a., Een onderzoek naar de morele weerbaarheid van Nederlandse politiefunctionarissen, Den Haag: Boomcriminologie 2015. Mits toegespitst op de professionele context en in een veilige omgeving leiden instrumenten als dilemmatrainingen en het socratisch gesprek tot verhoogd bewustzijn van ethische kwesties en valkuilen, en verhogen ze de saillantie van morele normen en waarden.8x L.W.J.C. Huberts, P. van Reenen & M.H.M. van Tankeren, ‘Politiële integriteit en ethiek’, in: Muller e.a. (red), Politie: Studies over haar werking en organisatie, Deventer: Kluwer, hoofdstuk 16.
Of dat leidt tot ander gedrag? Om gedrag dat tot gewoonte geworden is af te leren moeten we moeite doen (Systeem 2). Dat moeten we willen.
Of politieambtenaren moeite gaan doen om ingesleten gedrag te veranderen hangt af van de mate van de ‘urgentie’ van het probleem zoals dat door hen wordt beleefd. Rauw, dilemmatrainingen én de huidige media-aandacht kunnen aan die urgentie bijdragen.
Noten
- * Drs. M.H.M. van Tankeren is werkzaam als operational auditor en onderzoeker bij de politie, eenheid Den Haag. Eerder was zij werkzaam als theatermaker, als journalist en als universitair onderzoeker. Zij is afgestudeerd bij de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht, afstudeerrichting theater, en bij de Vrije Universiteit Amsterdam, afstudeerrichting Beleid, communicatie en organisatie.
-
3 www.nrc.nl/nieuws/2019/07/12/moslimfobie-intimidatie-bij-politie-en-de-top-kijkt-weg-a3967022.
-
4 M.H.M. van Tankeren, Het integriteitsbeleid van de Nederlandse politie: wat er is en wat ertoe doet, Amsterdam: Reed Business 2010.
-
5 Voor uitleg over de werking van die twee denksystemen, zie D. Kahneman, Ons feilbare denken: Thinking, fast and slow, Amsterdam: Business Contact 2011, p. 25-113.
-
6 www.nrc.nl/nieuws/2019/08/01/pisnicht-of-homootje-dat-maakt-veel-stuk-a3968764.
-
7 G. van den Brink e.a., Een onderzoek naar de morele weerbaarheid van Nederlandse politiefunctionarissen, Den Haag: Boomcriminologie 2015.
-
8 L.W.J.C. Huberts, P. van Reenen & M.H.M. van Tankeren, ‘Politiële integriteit en ethiek’, in: Muller e.a. (red), Politie: Studies over haar werking en organisatie, Deventer: Kluwer, hoofdstuk 16.